تجزيه فعل ، اسم ، حرف (تحليل الصرفی) در زبان عربی
تجزيه فعل
مواردی را که در تجزيه فعل در نظر می گيريم:
1)نوع فعل « ماض ، مضارع ، امر »
2)عدد« مفرد ، مثنی ، جمع »
3)جنس « مذکر ، مؤنث»
4)غايب يا مخاطب يا متکلم
دقت کنيد: برای صيغه های متکلم «مذکر و مؤنث» و «مفرد ، مثنی ، جمع» ذکر نمی گردد.
5)ثلاثی مجرد يا مزيد
مجرد:فعلی که اولين صيغه ماضی آن دارای سه حرف اصلی باشد.
نَزَل ، يَجلِسونَ ، تَنصُرنَ
مزيد:فعلی که اولين صيغه ماضی آن بيشتر از سه حرف اصلی باشد.
نَازَلَ ، يکاتِبُونَ ، يُنَزِّلُونَ
دقت کنيد : اگر فعل ثلاثی مزيد باشد ذکر باب لازم است.
6)صحيح يا معتل و نوع آنها
فعل ازحيث داشتن حروف عله يا نداشتن آن به صحيح و معتل تقسيم می شود.
حروف عله : ( الف، واو ، ياء )
فعل صحيح : فعلی که هيچ کدام از حروف اصلی آن حرف عله نباشد که شامل سه قسمت است.
1)مهموز:يکی از حروف اصلی آن همزه باشد.
الف)مهموزالفاء: اولين حرف آن همزه باشد. أَمَرَ ،أَمَنَ ، أَثَرَ ،أَخَذَ ، أَذِنَ ، أَجَرَ، أَمَلَ
ب)مهموز العين:دومين حرف آن همزه باشد. سَأَلَ
ج)مهموز اللّام: سومين حرف آن همزه باشد. قَرَأَ ، بَدَأَ ، مَلَـأَ
2)مضاعف: دو حرف از حروف اصلی آن از يک جنس باشد.
مَدَّ ، ضَرَّ ، زَلزَلَ ، قَلَّ ، دَلَّ ، مَنَّ ، سَرَّ ،فَرَّ ....
3) سالم : فعلی که هيچ کدام از حروف اصلی آن عله نباشد و دو حرف از حروف اصلی از يک جنس نباشد.کَتَبَ ، ذَهَبَ ، يُقَدِّمُ ، أَنزَلَ
تذکر : اگر تشديد يا همزه بيانگر حرف زائد باشند فعل صحيح سالم است.
مانند : عَلَّمَ ، أَکرَمَ
فعل معتل
فعل معتل : فعلی که يکی يا دو حرف از حروف اصلی آن عله باشد که دارای چهار قسمت است:
1)معتل مثال: فعلی که اولين حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد:
يَسَرَ،يَبِسَ، يَمَنَ ، وَعَدَ ، وَصَلَ ، وَجَدَ ، وَجَبَ ،وَجَزَ ،وَرَثَ ، وَرَدَ ، وَلَدَ ،وَصَفَ ،وَهَبَ ، وَقَعَ ، وَدَعَ ، وَسَعَ ، وَضَعَ ......
2)معتل اجوف: فعلی که دومين حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد:
الف)اجوف واوی: قَوَلَ(قَالَ )، قَوَمَ ( قَامَ ) ،دَوَرَ (دَارَ) ، ثَوَرَ (ثَارَ) ، مَوَتَ (مَاتَ) ، فَوَتَ (فَاتَ) ،جَوَلَ (جَالَ)، کَوَنَ (کَانَ ) عَوَدَ (عادَ)
ذَوَقَ (ذَاق)،تَوَبَ (تَابَ) ،طَوَعَ (طَاعَ) ، خَوِفَ (خافَ ) ، نَوِمَ (نَامَ)......
ب)اجوف يائی : بَيَعَ ( بَاعَ) ، سَيَرَ ( سَارَ ) ،عَيَشَ (عَاشَ) ، جَيَأَ (جاءَ) ، صَيرَ ( صَارَ)....
3)معتل ناقص: فعلی که سومين حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد:
الف) ناقص واوی : دَعَوَ (دَعا) ، رَجَوَ (رَجَا) ،عَفَوَ ( عَفا)، تَلَوَ ( تَلَا )
ب) ناقص يائی : رَمَيَ ( رَمَی) ، هَدَيَ ( هَدَی) ، شَفَيَ ( شَفَی) ، صَلَيَ (صَلَی) ،بَقَيَ ( بَقَی) ، کَفَيَ ( کَفی ) ،نَهَيَ (نَهَی )،مَشَيَ ( مَشَی ) قَضَيَ (قَضَی ) ، رَضِيَ ، خَشِيَ ، نَسِيَ....
4)لفيف: فعلی که دو حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد دو نوع است:
الف)لفيف مقرون: دو حرف عله کنار هم باشند مانند: رَوَی ، شَوَیَ ، لویَ
ب)لفيف مفروق : دو حرف عله جدا ازهم باشند مانند: وَفی ، ولی ، وقَی
نکته: يک فعل می تواند هم مهموز يا مضاعف و هم معتل باشد:
وَمأَ : معتل مثال واوی و مهموز اللّام
ودَّ : معتل مثال و مضاعف
جَاءَ : معتل اجوف و مهموز
رأيَ مهموز و معتل ناقص
7)لازم يا متعدی
فعل لازم: فعلی است که به مفعول نياز ندارد ومعنای آن با فاعل کامل می شود.
فعل متعدی: فعلی که علاوه بر فاعل به مفعول هم نياز دارد.
نحوه ی تشخيص فعل لازم از متعدی:
مفعولٌ به درجملاتی بکار می رود که فعل جمله متعدی باشد بنابراين را تشخيص مفعولٌ به راه تشخيص فعل متعدی نيز می باشد.
در بيشتر اوقات مفعولٌ به همراه نشانه مفعولی (را) بکار می رود. فعل های مانند : ضَرَبَ (زد) ، أَکَلَ (خورد) ، نَصَرَ(ياری کرد) ، قَالَ (گفت) شَرِبَ (نوشيد) ، کَتَبَ (نوشت) .... از اين قبيل هستند.
شَرِبَ حميدٌ الماءَ : حميد آب را نوشيد. ( چه چيزی را نوشيد)
8)معرب يا مبنی
فعلهای مبنی :
1)فعل ماضی : تمام صيغه های آن ( نَصَرَ ، نَصَرَا ، نَصَرُوا ....)
2)فعل امر مخاطب: ( أُنصُر ، أُنصُرَا ، أُنصُرُوا ، أُنصُرِی ، ُنصُرَا ، أُنصُرنَ )
3)دو صيغه فعل مضارع( جمع مؤنث غايب و جمع مؤنث مخاطب ) « يَذْهَبْنَ ، تَذْهَبْنَ »
4)فعل مضارع همراه نون تأکيد: يَذهَبَنَّ ، يَذهَبَنْ
نون تأکيد : به آخر فعل مضارع اضافه می شود و فعل همراه با نون تأکيد مبنی بر فتح می باشد .
اقسام نون تأکيد :
1)خفيفه که ساکن است :« نْ » تَذهَبُ + نْ = تَذهَـبَـنْ
2) مشدد و مفتوح است : «نَّ» تَذهَبُ + نَّ = تَذهَـبَـنَّ
فعل مضارع در بقيه ی صيغه ها معرب است. يذَهَبُ ، يَذهَبَانِ ....
9)معلو يا مجهول
مَعلوم : نَصَرَ ، إِستَخرَجَ ، کَتَبُوا
مَجْهول: نُصِرَ ، أُستُخرِجَ ، کُتِبُوا
تجزِیه چند فعل:
رَأَی :فعل ماضي ،للغائب« مفرد مذکر غايب» معتل ناقض «مهموز العين» متعدی ،مبنی للمعلوم ،ثلاثی مجرد ،مبنی بر فتح
تُجَاهِدِينَ: فعل مضارع،لِلمخاطبة« مفرد مؤنث مخاطب» ،ثلاثي مزيد باب مُفاعلة ، معرب ، مبني للمعلوم،صحيح سالم مِن «جَهَد» « جهاد مي کني»
جَاهِدِي: فعل امر،لِلمخاطبة« مفرد مؤنث مخاطب» ،ثلاثي مزيد باب مُفاعلة ، معرب ، مبني للمعلوم،صحيح سالم مِن «جَهَد»« جهاد کن»
نُنَزِّلُ: فعل مضارع ،متکلم مع الغير، معرب ، مبنی للمعلوم ، متعدی ، صحيح سالم ،ثلاثي مزيد باب«تفعيل» نازل مي کنيم.
أَحْسَنتُم: فعل ماضي ،لِلمخاطَبِينَ ،ثلاثي مزيد «باب افعال»،متعدی ، مبنی للمعلوم ، صحيح سالم ، مبنی برسکون ،« احسان کرديد»
تُحْسِنُونَ:فعل مضارع،لِلمخاطَبِينَ ،ثلاثي مزيد «باب افعال» متعدی ، مبنی للمعلوم ، صحيح سالم معرب «احسان می کنيد»
أَحْسِنُوا: فعل امر،لِلمخاطَبِينَ ،ثلاثي مزيد «باب افعال» متعدی ، مبنی للمعلوم ، صحيح سالم ، مبنی « احسان کنيد»
تجزيه اسم:
در تجزيه اسم موارد زير را در نظر می گيريم:
1)عدد« مفرد ، مثنی ، جمع»
مفرد : بريک فرد دلالت دارد. رَجُلٌ ، تلميذٌ
مثنی : بر دو فرد دلالت دارد. رَجُلَانِ ، تلميذَانِ
شيوه ساختن اسم مثنی:
اسم مفرد + ( ـَـ انِ «حالت رفع» )
اسم مفرد + ( ـَـ يْـنِ « حالت نصب و جر» )
انِ درحالت رفع = جَاءَ المُعَلِّمَانِ
«ـَـ يْـنِ » درحالت نصب = رَأَيتُ الْمُعَلِّمَيْنِ
«ـَـ يْـنِ »در حالت جر = سَلَّمتُ علی الْمُعَلِّمَيْنِ
جمع : بر بيشتر از دو فرد دلالت دارد. مُعَلِّمُونَ ، کاتبات ، أيّام
اسم جمع شامل سه قسمت است:
1)جمع مذکر سالم
2) جمع مؤنث سالم
3) جمع مکسَّر
طرز ساختن جمع مذکر سالم:
اسم مفرد + (ـُـ ونَ ) در حالت رفع : مُعَلِّمُـوْنَ
اسم مفرد + (ـِـ ينَ) در حالت نصب و جر:مَعَلِّمِيْـنَ
جمع مؤنث سالم:
طرز ساختن جمع مؤنث سالم:
اسم مفرد مؤنث + ات
فاطمة = فاطمات
جمع مکسر
جمع مکسر(شکسته) :
شکل مفرد کلمه تغيير می کند.
عَليمٌ= عُلماء ، کتابٌ = کُتُبٌ.....
2)جنس « مذکر ، مؤنث»
3)جامد و مشتق
اسم مشتق : از کلمه ديگری ساخته شده است و شامل هشت مورد است:
1)اسم فاعِل:
طرز ساختن اسم فاعِل:
در ثلاثی مجرد:
بر وزن فَاعِل میآيد: کَتَبَ (يَکتُبُ): کَاتِبٌ ، کاتِبانِ ، کَاتِبَينِ ، کَاتِبُونَ ، کاتِباتٌ
نَاصِرٌ ، رَازِقٌ ، خَالِقٌ ، سَاترٌ ، جَامِد...
در ثلاثی مزيد:
1)از فعل مضارع ساخته می شود.
2)بجای حرف مضارع « مُ » مضموم قرار می دهيم.
3) حرف پيش از آخَر کسره ـِـ می گيرد.
عَلَّمَ « يُـعَلِّمُ » «مُـعَلِّم» ( ياد دهنده )
إِحْتَرَمَ « يَحْتَرِمُ » مُحْـتَرِم
2)اسم مفعول:
در ثلاثی مجرد:
بر وزن مَفعُول میآيد: کَتَبَ (يَکتُبُ): مَکتُوبٌ ، مَکتُوبَانِ ، مَکتُوبِينَ، مَکتُبُون ، مَکتُوباتٌ
مَنصُور ، مَکتُوب ،مَکسُور ،مَهزُوم ، مَخلُوق...
در ثلاثی مزيد:
1)از فعل مضارع ساخته می شود.
2)بجای حرف مضارع « مُ » مضموم قرار می دهيم.
3) حرف پيش از آخَر فتحه ـَـ می گيرد.
إِحْتَرَمَ « يَحْتَرِمُ » مُحْتَرَم ( مورد احترام واقع شده)
إِستَضْعَفَ « يَسْتَضْعِفُ » مُسْتَضْعَف ( ضعيف شده)
3و 4)اسم زمان و مکان
طرز ساختن اسم زمان و مکان
بر وزن مَفْعَل:
مَعبَد ، مَکتَب ،مَطبَخ ، مَشهَد، مَطلَع، مَسکَن ، مَجمَع
يا بروزن مَفْعِل می آيند:
مَغرِب ، مَشرِق ، مَسجِد ، موعِد
5) اسم تفضيل:
مذکر : بر وزن أَفعَل
أَکبَرُ ، أَصغَرُ ، أَفضَلُ ،أَقبَح، أَحسَنُ ، أَعلَمُ ، أَعلی ،أَدنی ، آخَر ، أوّلُ ...
مؤنث : بر وزن فُعلَی
6)صفت مشبهه:
اوزان صفت مشبهه:
1)فَعَل: حَسَن(نيکو) ، صَمَد (بی نياز) ، أَحَد(يکتا)
2)فَعِل: فَرِح(شاد)، خَشِن(زبر) ، فَهِم
3)فَعْل : صَعْب ، سَهْل ، عَبْد ، شَيْخ ، ضَيْف ، شَاب
4)فَعلان : (مؤنث آن بر وزن فَعْلَی می آيد) عَطشَان(عَطشَی» ، جَوعَان «جَوعَی» ، فَرحان ، ظَمآن ، غَضبان
5)فَعِيل : کريم ، شريف،لَطيف ، عظيم ، نظيف ،صَدِيق ، علِيّ ،نَبِـيّ ، وَلِيّ ، نَقِيّ ، تَقِيّ ، أَبِيّ
6)فُعال : شُجاع
7)فَيْعِل : سَيِّد ، جَيِّد ، طَيِّب ، مَيِّت
8) فَعَال : جَبَان
کُبرَی ، صُغرَی ، فُضلی ،قُبحَی ، حُسنَی ، عُلمَی ، عُليا ، دُنيا ، أُخرَی ، أُولی...
7)اسم مبالغه:
اوزان اسم مبالغه:
1)فَعَّال : قَهَّار ،کَذَّاب ، خَدَّاع ، خَلّاب ، فَهَّام ، قَتَّال ، رَنَّان ، صَبَّار ، جَبَّار ، غَفَّار، سبّاح
2)فَعَّالَة : عَلَّامة ، فَهَّامَة ، أَمَّارَة ، لَوَّامَة ، قَتَّالَة
3)فَعُول : صَبُور ،کَذُوب ، حَسُود، شَکُور ، کَفُور
4)فُعُّول : قُدُّوس ، سُبُّوح
5) فِعِّيل : صِدِّيق ، قِدِّيس
8)اسم آلت:
اوزان اسم آلت:
مِـفْعَل : مِبرَد ، مِقبَض
مِـفْعَلَة : مِنضَدَة ، مِکنَسَة ، مِظَلَّة ، مِفرَمَة
مِـفْعَال : مِفتَاح ، مِصباح ، مِنشار ، مِذياع ، مِسمَار ، مِقراض
4)معرفه يا نکره
5)مبنی يا معرب
اسمهای مبنی :
1)همه ی ضماير: هُوَ ، أنتَ ، إِيّاهُ ، کَ ،...
2)اسم موصول( غير از مثنای آنها ):
مَن ، ما ، الّذي ، الّتی ، الّذينَ ، اللاتی
3)اسم اشاره (بجز مثنای آنها) :
هذا ، هذهِ ، ذلکَ ، تلکَ ، هؤلاءِ ، اولئکَ
تذکر: صيغههای مثنی اسمهای اشاره و موصول خاص مانند اسمهای مثنی معرب به حروف هستد:
هذَانِ ، هذَينِ / هَاتَانِ ، هاتَينِ
اللّذانِ ، اللّذَينِ / اللّتانِ ، اللّتَينِ
4)اسم شرط: مَنْ ، ما ، أينما ، مَهما ، کيفما ...
5)اسم استفهام : کيفَ ، متی ، ماذا ، مَن ، ما ،کَم ، أَينَ ، ...
تذکر: اسم استفهام « أَيُّ » معرب است.
6)بعضی از ظرفها :
أَمسِ ، حيثُ ، إذا ، إذْ ، مَعَ ، هنا ، هناکَ ، الآنَ
6)اسم ازلحاظ حرف آخر
1)مقصور الآخر: اسمی که به الف مقصور « ی » ختم شود مانند:
کُبری ، صُغری ، جَوعَی ، دُنيا ، فَتی، عَطشَی ، مُصطفَی ،مُرتَضَی..
2) منقوص الآخر: اسمی که به ياء ماقبل مکسور ختم شود:
القاضِی(قاضٍ) ، الهادِی (هادٍ) ، الشافی (شافٍ) ، الباقّی (باقٍ) ، الداعِی (داعٍ) ، المٌعتدی (مُعتدٍ) ، الراعِی (راعٍ)...
* اسم منقوص بدون «ال» در دو حالت رفع و جر «ياء» از آخر آن حذف می شود و تنوين جر می گيرد:
حالت رفع: جَاءَ قَاضٍ
حالت جر: سَلَمتُ علی قَاضٍ
*امّا در حالت نصب «ياء» حذف نمی شود: رَأيتُ قَاضِيَاً
اگر اسمی ياء مشدد يا « ياء» ماقبل ساکن داشته باشد صحيح الآخر است.
مانند: مَهْدِيّ ، رأْي
3)مَمدُود الآخر (اء)اسمی که به «الف و همزه زائد» ختم شود:
صَحراء ، علماء ، خَضراء ، سَوداء ...
4)صحيح الآخر :
اسمی که منقوص و ممدود و مقصور نباشد:
کتاب ، فاطمة ، عليٌّ
7)اسم منصرف و غير منصرف:
اسم منصرف: اسمی است که تنوين و کسره را می پذيرد:
الکتابُ ، الکتابَ ، الکتابِ ، کتابٌ ، کتاباً ، کتابٍ
اسم غير منصرف :
اسمی است که تنوين و کسره نمی گيرد و به جای کسره در حالت جر فتحه می گيرد.
اسمهای غير منصرف :
1)اسم عَلَم مؤنث : فاطمة ، مريم
2)اسم علم غير عربی :
ابراهيم ، بهروز ، فرعون ، يوسف
3) اسم شهرها و کشورها : طهران ، ايران
4) صفت بروزن افعل :
أَکبرُ ، أفضلُ ، أَحمرُ ، أخضرُ
5)اسمهای ممدود و مقصور که الف آنها زائد باشد:
کُبری ، صُغری ، خَضراء ، عُلماء ، سوداء
6)اسمهای جمع بر وزن مَفاعِل ، مَفاعِيل ، افاعِل ، افاعيل:
مَساجِد ، مصابيح ، اکابر ، اساتيذ
7) اسمهای که دارای الف و نون زائد باشند:
جَوعان ، سَلمان ، فرحان ، عَطشان ، رَمَضان ، شَعبان ، سُليمان