ترکيب (للاعراب) جمله فعليه در زبان عربی
جمله فعليه: جمله ی که با فعل آغاز می شود
اقسام جمله فعليه
1) فعل لازم + فاعل و مرفوع
2)فعل متعدی + فاعل و مرفوع + مفعول به و منصوب
3)فعل مجهول + نايب فاعل و مرفوع
4) فعل ناقصه + اسم مرفوع + خبر منصوب
1)فعل لازم + فاعل و مرفوع
نحوه تشخيص فاعل:
1-بعد فعل می آيد
2-مرفوع است
3-در جواب چه کسی يا چه چيزی
اقسام فاعل:
1-اسم ظاهر : اسمی مرفوع بعد از فعل بيايد.
جَاءَ الرَّجلُ جَاءَ رَجُلٌ
جَاء الْحقُّ و زَحَقَ الباطلُ
2-ضمير بارز (ا،و ، ن، تَ ، تِ ، تُ ، تُما ، تُم ، تُنَّ ، يـ ، نا ) همراه فعل معلوم بيايند :
دقت کنيد : ضماير (ا ، و ، ن ) همراه فعل ماضی و مضارع و امر می آيند.
ماضي: التلميذتانِ سَاعَدتــا أُمَّهُما
مضارع:الوالدانِ يَعطِفــانِ علی الْمَرضی
امر: أَيُّها التلميذانِ إِرجِعـا الی الصّفِّ
ماضی:کَيفَ ضَرَبُـوا لَکَ الأمثالَ
مضارع: الْمُؤمنونَ يأمُـرونَ بالمعروفِ
امر: إِسأَلـوا اللهَ
ماضي: هُنَّ شَکَـرنَ رَبَّهُم
مضارع:الْمسلماتُ يَجتمِعنَ فِي الْمسجدِ
امر: أُشکُرنَ رَبَّکُم
دقت کنيد: ضماير (تَ ، تِ ، تُ ، تُما ، تُم ، تُنَّ ، نا )همراه ماضی می آيند.
أنتَ ذَهَبتَ الی المدرسةِ
3-ضمير مستتر ( هُو ، هِي ، أنتَ ، أنا ، نحن )
«هو »ضمير مستتر فاعل : الْمؤمنُ نَجَحَ ( يَنجَحُ )
« در صورتی که اسم مفرد مذکر قبل از فعل ذکر شود»
«هي »ضمير مستتر فاعل : الْمؤمنةُ نَجَحَتْ ( تَنجَحُ )
«در صورتی که اسم مفرد مؤنث قبل از فعل ذکر شود»
«أنتَ »ضمير مستتر فاعل :
أَينَ تَسکُنُ ؟ أَکمِلْ الفراغَ
« هرگاه فعل مضارع يا امر مفرد مذکر مخاطب باشد»
«أنا » ضمير مستتر فاعل : أَکتُبُ
« هر گاه فعل مضارع متکلم وحده باشد»
« نحنُ » ضمير مستتر فاعل : إيّاکَ نَعبُدُ
« هر گاه فعل مضارع متکلم مع الغير باشد»
دقت کنيد : فعل غايب در اول جمله به صورت مفرد بکار مي رود حتّی اگر فاعل اسم ظاهر «مثنی يا جمع » باشد و فقط فعل و فاعل در اين حالت از نظر جنس باهم مطابقت مي کنند:
نَجَحَ الْمُؤمِنُ ، نَجَحَ الْمُؤمِنَانِ ، نَجَحَ الْمُؤمِنُونَ
نَجَحَتِْ الْمُؤمِنَةُ ، نَجَحَتِْ الْمُؤمِنَتَانِ ، نَجَحَتِْ الْمُؤمِنَاتُ
*امّا فعل از نظر جنس و عدد با اسم قبل از خود مطابقت می کند:
الْمُؤمِنُ نَجَحَ ، الْمُؤمِنَانِ نَجَحَا ، الْمُؤمِنُونَ نَجَحُوا ،
الْمُؤمِنَةُ نَجَحَتْ ، الْمُؤمِنَتَانِ نَجَحَتَا، الْمُؤمِنَاتُ نَجَحْنَ
دقت کنيد:اگر جار و مجرو يا ظرف يا مفعولٌ به ، قبل از فعل بيايد جمله فعليه است نه اسميه:
سَعيداً أَکرَمْتُ
تَحتَ الشَّجَرَةِ جَلَستُ
فی البيتِ جَلَستُ
برای آگاهی بيشتر در مورد فاعل به بحث ( فاعل و احکام آن ) در همين وبلاگ مراجعه فرماييد.
2)فعل متعدی + فاعل و مرفوع + مفعولٌ به و منصوب
مفعولٌ به:
درصورتی که فعل جمله متعدی باشد علاوه بر فاعل به مفعولٌ به نيز نياز دارد.
نحوه تشخيص مفعولٌ به :
1)تشخيص از راه علامت که منصوب « -َ –ً » است .
2)تشخيص از راه معنا
* مفعولٌ به غالباً همراه نشانه ی مفعولی « را » می آيد:
سَجَنَ فرعونُ أُقلِيدُسَ :
فرعون أقليدس را زندانی کرد.
*يا در ترجمه بعد از حروف متمم« به ، با ، از » قرار می گيرد:
يَدخُلُ الْمُؤمِنُ الجَنَّةَ :
مؤمن به بهشت وارد می شود.
کَلِّمِْ النَّاسَ علی قَدرِعُقُلِهِم:
با مردم به اندازهی عقل و شعورشان سخن بگو.
إِسأَلُوا اللهَ :
از خدا بخواهيد.
بعضی فعلها مانند «جَاءَ»دو وجهی هستند يعنی گاهی اوقات لازم و گاهی متعدی هستند:
جَاءَ الحَقُّ :« جاءَ لازم است»
قَدجَاءَکُم الرَّسُولُ بِالحقِّ« جاءَ متعدی است»
اقسام مفعولٌ به :
1) اسم ظاهر: قَرَأتُ کتاباً :
کتابی را خواندم.
2) ضمير متصل منصوبی ،مجروری:« هُ ، هُما ، هُم ، ها ، هُما ، هُنَّ ، کَ ، کُما ، کُم ، کِ ، کُما ، کُنَّ ، ی ، نا » همراه فعل نقش مفعولٌ به دارند.
نَصَرَکُم اللهُ : « کُم : مفعولٌ به محلاً منصوب» نَحنُ خَلَقْنَا کُـم
أَوقَعَنِـی فی الخطرِ « ی : مفعولٌ به محلاً منصوب»
3)ضماير منفصل منصوبی « إيَّاهُ ، إيَّاهُما ، إيَّاهُم ، إيَّاها ، إيَّاهُما، إِيَّاهّنَّ ،إيّاکَ ....»
که هميشه نقش مفعولٌ به دارند.
إِيَّاکَ نَعبُدُ « إِيَّاکَ : مفعولٌ به محلاً منصوب»
لاتَعبُدُوا إلاّ إِيَّاهُ
محل قرارگرفتن مفعولٌ به در جمله:
1)اگر فاعل و مفعولٌ به هر دو اسم ظاهر يا هر دو ضمير باشند فاعل بر مفعولٌ به مقدم می شود:
رَسَمَ حَميدٌ زَهْرَةً ،
«حميدٌ» فاعل و مرفوع
«زهرةُ» مفعول و منصوب
نَصَرْتُـکُم
«تُ» فاعل ومحلاً مرفوع
«کُم» مفعول و محلاًمنصوب
2)اگر مفعول به ضمير و فاعل اسم ظاهر باشد مفعول بر فاعل مقدم می شود:
نَصَرَکُم اللهُ :
« کُم: مفعولٌ به محلاً منصوب ، اللهُ فاعل و مرفوع»
أَخَذَتْـنِـي الغَفلَةُ:
« ي: مفعولٌ به محلاً منصوب ، الغَفلَةُ : فاعل و مرفوع»
3)اگر مفعول به ضمير منفصل منصوبی باشد می تواند بر فعل مقدم شود:
إِيَّاکَ نَستَعِينُ
3- فعل مجهول + نايب فاعل و مرفوع
روش مجهول ساختن فعل ماضی:
1)حرف پيش از آخر از حروف اصلی کسره میگيرد.
2)ديگر حروف متحرک قبل از حرف مکسور شده ضمه می گيرد ، حروف ساکن را تغيير نمی دهيم.
کَتَبَ « کُتِبَ »
نَصَرُوا « نُصِرُوا »
ِسْتَخرَجَ « أُسْـتُخرِجَ »
إِسْـتَخدَمتُم « أُسْـتُخْدِمتُم »
نکته: فعل ماضی اجوف و ناقص اگر مجهول شوند حرف عله تبديل به ياء می گردد.
قَوَلَ قُوِلَ قِيْلَ
دَعَوَ
دُعِيَ
نحوه مجهول ساختن فعل مضارع:
1)حرف پيش از آخر فتحه می گيرد.
2) حرف اول ضمه می گيرد.
يَضْرِبُ يُضْرَبُ
يَسْـتَخرِجُونَ يُسْـتَخرَجُونَ
نکته: فعل مضارع اجوف و ناقص اگر مجهول شوند حرف عله تبديل به الف می گردد.
يَقُولَ يُقَالُ يَدْعُو يُدْعَی
نکته: فعل مضارع معتل مثال مجهول شود حرف عله مجدداً باز می گردد.
وَجَدَ مضارع معلوم ( يَجِدُ ) مضارع مجهول ( يُوْجَدُ )
به نکات زير توجه کنيد:
1)فعل متعدی مجهول می شود زيرا مفعول به همراه فعل متعدی می آيد.
2)فعل امر مخاطب هرگز مجهول نمی شود.
3)در زبان عربی به فعل معلوم و مجهول به ترتيب (مبنيٌّ للمعلوم و مبنيٌّ للمجهول ) گفته می شود بايد توجه کنيم که کلمه مبنی در اينجا با آنچه در مورد معرب و مبنی گفته شد فرق دارد.
جملات حاوی فعل مجهول:
نحوهی مجهول کردن جملهی معلوم:
1)فاعل را حذف میکنيم .
2)مفعول را جايگزين فاعل می کنيم و آن را مرفوع می سازيم.
3)فعل را مجهول میکنيم و در صورت لزوم فعل مجهول را از نظر مذکر و مؤنث با نايبفاعل تطبيق میدهيم.
1)غَرَسَ الفلاحُ شَجَرَةً فی الحديقَةِ
غُرِسَتْ شَجَرَةٌ فی الحديقَةِ
2)أَکرَمَ مُحُمَّدٌ سَعيداً
أُکرِمَ سَعيدٌ
3)قَالَ الْمُؤمِنُ کلمةَ الحَقِّ
قِيلَتْ کَلِمةُ الحقِّ
*اگر نايب فاعل جمع مذکر باشد «ونَ» و اگر مثنی باشد «انِ»و اگر اسماء خمسه باشد «واو» می گيرد.
4)نَصَرَ اللهُ الْمُسلِمينَ فی غزوةِ بَدرٍ
نُصِرَ الْمُسْلِمُونَ فی غزوةِ بَدرٍ
5)تُرشِدُ الْمُعَلِّمَةُ التلميذاتِ
تُرشَدُ التلميذاتُ
*اگر نايب فاعل جمع غير انسان باشد فعل به صورت مفرد مؤنث میآيد.
6)الف)يَعْرِفُ الإِنسانُ الأَشياءَ بِأَضدادِها
تُعْرَفُ الأَشياءُ بِأضدادِها
ب)وَ الی اللهِ تُرْجَعُ الأُمورُ
*اگر جمله ی را مجهول کنيم و مفعولٌ به صفت يا معطوف داشته باشد آنها به تبعيت از نايبفاعل مرفوع می شوند:
7)الف)يَعْرِفُ النّاسُ الأَصدقاءَ الأَوفياءَ عِندَ الشدائدِ
يُعْرَفُ الأَصدقاءُ الأَوفياءُ عِندَ الشدائدِ
ب)أَکرَمتُ عليَّاً و حَسَنَاً
أُکرِمَ عَليٌّ و حَسَنٌ
*اگر مفعولٌ به ضماير متصل «هُ ،هُما ، هُم، ها ، هُما ، هُنَّ ،کَ ،کُما ، کُم...» باشد ضمير را حذف می کنيم و فعل مجهول را مطابق باصيغه ی ضمير حذف شده می آوريم.
8)أَکرَمَـکُم سَعيدٌ
أُکرِمْتُم
9)يُکرِمُها علِيٌّ
تُکْرَمُ
10)يُشاهِدُنا
نُشَاهَدُ
4)فعل ناقصه + اسم مرفوع + خبر منصوب
افعال ناقصه: برجمله اسميه وارد میشوندواسم را مرفوع وخبر را منصوب می کنند.
الْجَـوُّ بَارِدٌ
کَـانَ الْجـوُّ بَـارِداً
ظَلَّ علیٌّ مُجتَهِداً
ظَلَّتْ فاطمةُ مُجتَهِدَةً
أَصبَحَ العُلَماءُ سراجَ الأمَّةِ
اسم افعال ناقصه مانند فاعل شامل سه قسمت است:
1)اسم ظاهر: صَارَتِ الأَرضُ مُخضَرَةً
2)ضمير مُستتر:«هُو، هی ، أنتَ ، أَنا ، نَحنُ»
الف)هومستتر:مُحَمَّدٌ کَانَ صَادِقاً
کُلُّ طالِبٍ نَاجِحٌ مَادامَ مُجتَهِداً
ب)هی مستتر: مَريَمُ کَانَتْ عَالِمَةً
ج) «أَنتَ مستتر» کُنْ صَادِقَـاً فی عَمَلِکَ
د)انا مستتر:الوحوشُ لاتَقتَرِبُ مِنَّا حَينَ أَکُـونُ مَعَـکَ
ه)نحنُ مستتر: الوحوشُ لاتَقتَرِبُ مِـنَّا حَينَ نَکُـونُ مَعَـکَ
أُحِبُّ أَن أَکُونَ مَثلَـکَ
3)ضمير بارز :« ا،و، نَ، تَ ، تُما ،تُم ، تِ ، تُنَّ ، تُ ، نا ، ي»همراه صرف فعل در فعل وجود دارند.
کُنتُ عَالِماً ، أَصبَحتُم بِنعمةِ اللهِ إِخواناً
*افعال ناقصه در اوّل جمله به صورت مفرد میآيند:
کاَنَ الرَّجُلُ عَالِماً ، کاَنَ الرَّجُلانِ عَالِمَينِ، کاَنَ الرِّجَالُ عَالِمِينَ ، کَانَت النساءُ عَالِماتٍ
اگر اسم افعال ناقصه جمع غير انسان باشد فعل ناقصه به صورت مفرد مؤنث می آيد:
کَانَت أيّامُ الصَّيفِ حَارَّةً
أَصبَحَتِ العصافيرُ تُغَرِّدُ
انواع خبر افعال ناقصه:
1)مفرد: کَانَ الفلاحُ وَاقِفاً
2)شبه جمله: کَانَ الفلاحُ فی الْمزرعةِ
3)جمله فعليه: کَانَ الفلاحُ يَزرَعُ الأَرضَ
*اگر خبر افعال ناقصه جمله فعليه يا شبه جمله باشد محلاً منصوب است.